อ.ดร.รวิช ตาแก้ว;

มนุษย์มีพัฒนาการทางความคิดและความรู้ที่ก้าวหน้ามากกว่าเผ่าพันธุ์อื่นใดในโลกนี้   ด้วยการรู้คิดและมีเหตุผลได้ทำให้เกิดระบบการคิดเชิงเหตุผล และการคิดเชิงเหตุผลนี้เองที่นำพาให้มนุษย์มีความสามารถในการแยกแยะความเหมือน (sameness) และความแตกต่าง (difference) ได้

มนุษย์มีวิธีการแสวงหาความรู้แยกได้ 2 คู่ แต่ละคู่เสริมกันและกัน คือ 1) อัชฌัตติกญาณและอนุมาน (การหยั่งรู้และการไล่ตามลำดับ) และ 2) วิเคราะห์และสังเคราะห์ (แยกเพื่อรู้และรวมเพื่อรู้)

อัชฌัตติกญาณ ศัพท์บัญญัติจากศัพท์ภาษาอังกฤษว่า  “intuition” หมายถึง การรู้โดยตรงหรือการหยั่งรู้ ซึ่งตรงข้ามกับการอนุมาน ซึ่งหมายถึง การรู้โดยอาศัยความรู้ที่มีอยู่ก่อนเป็นตัวเชื่อมโยงหรือสะพาน

การหยั่งรู้มีระดับต่าง ๆ กัน ดังนี้ การหยั่งรู้โดยผัสสะ (sensible intuition)  การหยั่งรู้สภาพของจิตใจ (psychological intuition)  การหยั่งรู้โดยสัญชาตญาณ (instinctive intuition) การหยั่งรู้ล่วงหน้า (divinatory intuition) การหยั่งรู้วิเคราะห์ (analytical intuition) การหยั่งรู้สังเคราะห์ (synthetical intuition) การหยั่งรู้ความสัมพันธ์ (relational intuition) และการหยั่งรู้ด้วยอุตรญาณ (transcendental intuition)

การอนุมาน (inference) เป็นการรู้โดยอาศัยความรู้อื่นที่รู้มาก่อน การรู้จากการอนุมานทำได้ 3 แบบ คือ วิธีนิรนัย (deduction) วิธีอุปนัย (induction) และวิธีเปรียบเทียบ (comparation)

การวิเคราะห์ (analysis) หมายถึง การจำแนกแยกแยะองค์ประกอบ (component) ของสิ่งใดสิ่งหนึ่งออกเป็นส่วน ๆ เพื่อค้นหาว่ามา สิ่งนั้นจากอะไร เชื่อมโยงกับอะไร สัมพันธ์กันอย่างไรอย่างมีเหตุผลและจัดระเบียบข้อมูลอย่างสมเหตุสมผล โดยการวิเคราะห์มีวิธีหลัก ๆ อยู่ 8 วิธี ได้แก่ การวิเคราะห์เชิงบรรยาย (descriptive analysis) การวิเคราะห์เชิงวินิจฉัย (diagnostic analysis) การวิเคราะห์เชิงตรวจสอบ (exploratory analysis) การวิเคราะห์เชิงอนุมาน (inferential analysis) การวิเคราะห์เชิงคาดการณ์ (predictive analysis) การวิเคราะห์เชิงสาเหตุ (causal analysis) การวิเคราะห์เชิงกล (mechanistic analysis) และการวิเคราะห์เพื่อให้คำแนะนำ (prescriptive analysis)

การสังเคราะห์ (synthesis) หมายถึง การรวมกัน (combination) ของส่วนต่างๆ หรือองค์ประกอบต่าง ๆ เข้าด้วยกัน เพื่อสร้างมุมมองหรือระบบที่สมบูรณ์ยิ่งขึ้น (coherent and meaningful whole)

การรู้จากการวิเคราะห์และสังเคราะห์ มนุษย์มักใช้แสวงหาความรู้ร่วมกัน โดยเริ่มจากการเข้าใจจากสิ่งที่ง่ายไปสู่สิ่งที่ยากซับซ้อน การวิเคราะห์และสังเคราะห์มีบทบาทต่างกันในแต่ละสาขาวิชา ในวิทยาศาสตร์ ในจิตวิทยา ในปรัชญา และในแต่ละสาขาวิชามีวิธีการใช้ที่แตกต่างกัน

วิธีการรู้ดังที่กล่าวมานี้เป็นวิธีพื้นฐานที่มนุษย์นำมาใช้ในการแสวงหาความรู้ทั้งในด้านศาสนา ปรัชญา และความรู้ศาสตร์สาขาต่าง ๆ ปัจจัยที่ทำให้ความคิดสร้างองค์ความรู้ต่าง ๆ เกิดมาจากสภาพสิ่งแวดล้อมในการดำรงชีพ สภาพสังคม และขนบธรรมเนียมประเพณีและวัฒนธรรม สิ่งเหล่านี้เป็นแรงบันดาลใจในการสร้างสร้างสรรค์ความรู้เพื่อแก้ไขปัญหาที่เกิดขึ้น หรือเพื่อการพัฒนาคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น

ในปัจจุบันวิธีการค้นหาความรู้ที่ยอมรับกันอย่างกว้างขวางคือ การค้นคว้าหาความรู้ตามกระบวนการวิธีการแบบวิทยาศาสตร์ แม้ว่าวิธีการค้นคว้าหาความรู้แบบสังคมศาสตร์ เริ่มมีอิทธิพลในทางความคิดขึ้นมาบ้างแต่บางกระบวนการก็ยังอิงวิธีการแบบวิทยาศาสตร์

ความพยายามของมนุษย์ในการแสวงหาความรู้ ทำให้ได้ความรู้ต่าง ๆ นอกจากจะใช้ช่วยแก้ปัญหาในการดำเนินชีวิตของมนุษย์แล้ว ยังได้ช่วยพัฒนาความเป็นอยู่ รวมทั้งได้สร้างความเจริญรุ่งเรืองในด้านต่าง ๆ อย่างไม่หยุดยั้ง ทั้งมวลก็เพื่อการพัฒนาคุณภาพชีวิตของมนุษยชาตินั่นเอง