ผศ.(พิเศษ) ดร.เอนก สุวรรณบัณฑิต
แนวคิด Verification เป็นแนวคิดสำคัญในวงการปรัชญา โดยเฉพาะในสาขาญาณวิทยา (epistemology) เป็นการมองหาแนวคิดในการพิสูจน์ความจริง โดยการตรวจสอบยืนยัน ซึ่งแนวคิดนี้มาจาก “การตรวจสอบความจริงของถ้อยแถลง” ที่เป็นแนวคิดจากฝ่ายปรัชญาภาษา (philosophy of language) แนวคิดนี้มีรากฐานมาจากหลายลัทธิหรือกระแสปรัชญา โดยเฉพาะในศตวรรษที่ 20
แนวคิดนี้มาจากกับคำถามว่า “ถ้อยแถลงหนึ่งๆ มีความหมายและเป็นความรู้ได้อย่างไร” โดยมีจุดประสงค์ของหลักการนี้คือ การแยกถ้อยแถลงที่มีความหมายออกจากถ้อยแถลงว่างเปล่า และสร้างมาตรฐานทางวิทยาศาสตร์และความรู้ที่แม่นยำ
- ลัทธิปฏิฐานนิยมเชิงตรรกะ (Logical Positivism)
แนวคิด Verification มีจุดกำเนิดสำคัญในลัทธินี้ โดยเฉพาะกลุ่ม Vienna Circle (วงเสวนาแห่งเวียนนา) ในช่วงต้นศตวรรษที่ 20 โดยเหล่านักปรัชญาแห่งวงเสวนาแห่งเวียนนาได้เสนอ หลักการตรวจสอบ (Verification Principle) ว่า
“ข้อความหนึ่งมีความหมาย ก็ต่อเมื่อมันสามารถถูกตรวจสอบได้โดยประสบการณ์หรือโดยตรรกะ”
ตัวอย่างเช่น
“ฝนตกที่กรุงเทพวันนี้” → ตรวจสอบได้ (มีประสบการณ์) → มีความหมาย (ทางปรัชญา)
“พระเจ้ามีอยู่” → ตรวจสอบไม่ได้ (ไม่มีประสบการณ์)→ ไม่มีความหมาย (ทางปรัชญา)
จุดเด่น คือ ต่อต้านอภิปรัชญาที่ไม่สามารถพิสูจน์ หรือมุ่งหักล้างอภิปรัชญาได้ด้วยประสบการณ์ สนับสนุนวิธีวิทยาแบบวิทยาศาสตร์
จุดอ่อน คือ หลัก verification เองก็ไม่สามารถพิสูจน์ได้โดยประสบการณ์ จึงกลายเป็น “self-defeating” และมีความเข้มงวดเกินไปในเรื่องของความหมาย
- ลัทธิประจักษ์นิยม (Empiricism)
แนวคิดของลัทธิประจักษ์นิยม/ประสบการณ์นิยม มองว่าความรู้ทั้งหมดเกิดจากประสบการณ์ทางประสาทสัมผัสเท่านั้น Verification เป็นการรองรับแนวคิดว่า ความจริงต้องมีหลักฐานจากประสบการณ์ แนวคิดนี้ต่างจากลัทธิปฏิฐานนิยมเชิงตรรกะ ตรงจุดที่ประจักษ์นิยมไม่เน้นตรรกะเข้มงวดแบบตรรกะนิยม และยอมรับว่ามีความรู้บางอย่างที่เป็นไปได้แม้ยังตรวจสอบไม่ได้สมบูรณ์ก็ตาม
3. ลัทธิเหตุผลนิยมเชิงวิพากษ์ (Critical Rationalism)
แนวคิดนี้เกิดจาก คาร์ล พอพเพอร์ (Karl Popper 1902-1994) ปฏิเสธหลัก verification โดยตรง จากนั้นจึงเสนอว่า การหักล้างได้ (Falsifiability) ต่างหากที่เป็นเกณฑ์ความเป็นวิทยาศาสตร์ “เราพิสูจน์ความจริงได้ยาก แต่เราหักล้างความเท็จได้ง่ายกว่า” หลักการนี้ต่างจาก verification โดยมองว่า Verification = ต้องพิสูจน์ได้ถึงจะมีความหมาย ในขณะที่พอพเพอร์มองว่า ต้องหักล้างได้ถึงจะมีคุณค่าทางวิทยาศาสตร์
- ลัทธิหลังนวยุค (Postmodernism)
แนวคิดในกระแสนี้ตั้งคำถามต่อหลักการแบบ verification และความจริงแบบสัมบูรณ์ โดยมองว่า ความจริงและความหมายเป็นผลผลิตของบริบท วัฒนธรรม และโครงสร้างอำนาจ จึงไม่เชื่อว่ามีวิธีสากล (universal) ในการตรวจสอบความจริง แนวคิดนี้เน้นการปฏิเสธว่าเหตุผลหรือตรรกะสามารถควบคุมภาษาและความหมายได้ทั้งหมด จึงตรงกันข้ามกับ Logical positivism อย่างเต็มตัว
| ลัทธิ | ท่าทีต่อแนวคิด verification | จุดเน้น |
| Logical Positivism | สนับสนุน | จำกัดความหมายไว้แต่เพียงสิ่งที่ตรวจสอบได้เท่านั้น |
| Empiricism | สนับสนุนบางส่วน | สิ่งที่ตรวจสอบได้เป็นฐานของความรู้ |
| Critical Rationalism | วิจารณ์ | เน้นแนวทางการหักล้าง falsification แทน |
| Postmodernism | ต่อต้าน | ความจริงเป็นสัมพัทธ์ (relative truth) |
แนวคิด Verification กับการใช้ในปัจจุบัน
หลัก verification ยังมีการใช้อยู่ โดยใช้ในกรณีต่าง ๆ เช่น
1. วิทยาศาสตร์ธรรมชาติ (natural science/physics) หลัก verification ยังคงมีบทบาทสำคัญในการออกแบบการทดลอง และการทดสอบสมมุติฐาน แต่ต้องใช้ควบคู่กับแนวคิด falsifiability และ probabilistic verification
2. การวิเคราะห์ภาษาและนโยบายสาธารณะ จะใช้หลัก verification ตรวจสอบว่าถ้อยแถลงใดเป็นเชิงอธิบาย (explanation) และตรวจสอบได้ เช่น ด้านเศรษฐศาสตร์ นโยบาย หรือเป็นเพียงถ้อยแถลงเชิงค่านิยม (statement)
3. การคิดวิพากษ์ (critical thinking) จะใช้ verification เป็นเครื่องมือในการฝึกตั้งคำถาม เพื่อมองว่า อะไรตรวจสอบได้? อะไรเป็นเพียงความคิดเห็น? จึงมีประโยชน์มากในการต่อสู้กับเรื่องข่าวปลอม (fake news)
โดยสรุป หลักการของ Verification นั้นถือว่า ถ้อยแถลงหนึ่งจะมีความหมายและอ้างได้ว่าเป็นความรู้ ก็ต่อเมื่อสามารถตรวจสอบหรือยืนยันได้ด้วยประสบการณ์ (empirical evidence) หรือตรรกะ ถ้อยแถลงที่ไม่สามารถตรวจสอบได้ ถือว่าไม่มีความหมายเชิงปรัชญา หลักการตรวจสอบได้จึงเป็นเครื่องมือกรองความรู้แท้จากความคิดเห็น ช่วยสร้างเกณฑ์ในการประเมินข้อเสนอหรือสมมุติฐาน ส่งเสริมแนวคิดว่า “ความรู้ที่ดีต้องเปิดโอกาสให้ตรวจสอบได้” ซึ่งจะเสริมสร้างฐานคิดด้านญาณวิทยาถึงความรู้แบบเปิดเผย (Transparent Epistemology) ที่มุ่งว่า ความรู้ไม่ใช่แค่รู้ แต่ต้องอธิบายได้ว่ารู้อย่างไร โดย verification ช่วยให้การอ้างความรู้มีร่องรอย และหลักฐานที่ตรวจสอบได้
ปรัชญาสวนสุนันทา 