ผศ.(พิเศษ) ดร.เอนก สุวรรณบัณฑิต
บทนำ
ในศตวรรษที่ 20 ปรากฏสองกระแสสำคัญที่มีบทบาทต่อการนิยามความหมายของการคิดเชิงวิพากษ์ ได้แก่ Vienna Circle ซึ่งผลักดันแนวคิด ตรรกนิยมเชิงประจักษ์ (Logical Positivism) และ Frankfurt School ซึ่งพัฒนาทฤษฎีวิพากษ์ (Critical Theory) เพื่ออธิบายและเปลี่ยนแปลงโครงสร้างสังคม ทั้งสองสำนักต่างยืนยันความสำคัญของการใช้เหตุผล แต่มีกรอบอ้างอิง วิธีการ และจุดหมายปลายทางที่แตกต่างกัน
แนวคิด Critical Thinking และ Critical Mind เป็นจิตวิญญาณแห่งยุค การวิพากษ์เป็นทั้งทักษะและเป็นทัศนคติของผู้คน บทความนี้มุ่งนำเสนอสำนักคิดทั้ง 2 สำนักที่มีอิทธิพลต่อแนวคิดข้างต้น ผ่านประวัติศาสตร์ของทั้งสองสำนัก และความเกี่ยวข้องของแนวคิดทั้งสองสำนัก
วัตถุประสงค์
- อธิบายประวัติและแนวคิดหลักของ Vienna Circle และ Frankfurt School
- วิเคราะห์ความหมายของ Critical Thinking และ Critical Mind ภายใต้กรอบของทั้งสองสำนัก
- เปรียบเทียบจุดเหมือนและจุดต่างเชิงปรัชญาระหว่างสองแนวทาง
กรอบแนวคิดสำหรับการวิเคราะห์ ได้แก่
- Logical Positivism ของ Vienna Circle ซึ่งตั้งอยู่บนหลักการ การตรวจสอบได้เชิงประจักษ์ (Verifiability Principle) และการใช้ตรรกศาสตร์เพื่อทำให้ภาษาและวิทยาศาสตร์มีความหมาย
- Critical Theory ของ Frankfurt School ซึ่งตั้งอยู่บนแนวคิด การปลดปล่อย (Emancipation) ผ่านการวิพากษ์โครงสร้างสังคม อุดมการณ์ และอำนาจ
ประวัติและแนวคิดหลักของ Vienna Circle
Vienna Circle (Wiener Kreis) ก่อตั้งขึ้นในปี ค.ศ. 1920 ที่กรุงเวียนนา ประเทศออสเตรียภายใต้การนำของ Moritz Schlick โดยมีนักคิดสำคัญ เช่น Rudolf Carnap, Otto Neurath, Herbert Feigl และนักตรรกศาสตร์หลายคน เป้าหมายหลักคือ การสร้างปรัชญาที่มีรากฐานเชิงวิทยาศาสตร์ โดยกำจัดอภิปรัชญาที่ไม่สามารถตรวจสอบได้
แนวคิดหลักของสำนักเวียนนา
- Meaning and Verification กลุ่มนี้สนใจถึงความหมายและการตรวจสอบ มองว่า ถ้อยคำมีความหมายต่อเมื่อสามารถตรวจสอบได้เชิงประจักษ์ (Verifiability Principle)
- Logical Analysis มุ่งการใช้ตรรกศาสตร์เพื่อทำความเข้าใจโครงสร้างของภาษาและวิทยาศาสตร์
- Elimination of Metaphysics กลุ่มนี้เน้นการปฏิเสธอภิปรัชญา มองว่าแนวคิดที่ไม่อาจตรวจสอบได้ต้องถูกตัดออกจากความเป็นวิทยาศาสตร์
ประวัติและแนวคิดหลักของ Frankfurt School
Frankfurt School ก่อตั้งในปี ค.ศ. 1923 ที่ Institute for Social Research มหาวิทยาลัยแฟรงก์เฟิร์ต ประเทศเยอรมนีโดย Max Horkheimer พร้อมนักคิดร่วมสมัย เช่น Theodor W. Adorno, Herbert Marcuse, Erich Fromm และ Jürgen Habermas แนวคิดของสำนักแฟรงค์เฟิร์ตนั้นเกิดขึ้นเพื่อตอบสนองต่อปัญหาทุนนิยม อำนาจ และการครอบงำทางวัฒนธรรม มุ่งทำให้ปรัชญาเป็นพลังวิพากษ์เพื่อเปลี่ยนสังคม
แนวคิดหลักของสำนักแฟรงค์เฟิร์ต
- Critical Theory เริ่มจากการเป็นโครงการเพื่อการวิพากษ์โครงสร้างทางเศรษฐกิจ การเมือง และวัฒนธรรม เพื่อปลดปล่อยมนุษย์จากการครอบงำของระบบต่าง ๆ
- Dialectical Reasoning มุ่งใช้การโต้แย้งแบบวิภาษวิธีในการอธิบายปรากฏการณ์ต่าง ๆ ทางสังคม
- Instrumental Reason กลุ่มนี้มุ่งการปฏิเสธเหตุผลเชิงเครื่องมือ ต่อต้านการใช้เหตุผลแบบกลไกที่ตัดขาดจากคุณค่าและเสรีภาพ
ความสัมพันธ์กับ Critical Thinking และ Critical Mind
สำนักเวียนนาสนใจ Critical Thinking ผ่าน Logical Positivism สนับสนุนการคิดเชิงวิทยาศาสตร์ (Scientific Thinking) ซึ่งเน้นการให้เหตุผลที่เป็นตรรก การตรวจสอบได้ และการหลีกเลี่ยงอคติ ซึ่งสิ่งนี้คือแก่นของ Critical Thinking จึงมุ่งไปที่การพัฒนาทักษะการตรวจสอบข้ออ้างด้วยตรรกศาสตร์และข้อมูลเชิงประจักษ์ เพื่อให้ภาษาและความคิดมีความหมายที่ตรวจสอบได้
สำนักแฟรงค์เฟิร์ตสนใจ Critical Thinking ในส่วนของการตั้งคำถามต่ออำนาจ อุดมการณ์ และความสัมพันธ์ทางสังคม การคิดเชิงวิพากษ์ตามแนวทางของสำนักแฟรงค์เฟิร์ตจึงรวมมิติของการเมือง วัฒนธรรม และอารมณ์ไว้ด้วย
สำนักเวียนนามอง Critical Mind ว่า หมายถึง ท่าทีแห่งความสงสัย (Skeptical Attitude) ต่อข้ออ้างที่ไม่มีการตรวจสอบได้ แนวทางนี้มุ่งไปที่การยืนยันเฉพาะสิ่งที่พิสูจน์ได้ เน้นการยืนยันและการหักล้างเชิงวิทยาศาสตร์
สำนักแฟรงค์เฟิร์ตมอง Critical Mind ว่า หมายถึง ทรรศนะที่ไม่ยอมรับ “ความจริงที่ถูกสร้าง” โดยโครงสร้างอำนาจ และพร้อมท้าทายอุดมการณ์ที่กดทับ โดยพัฒนาความหมายของ Critical Mind ชัดเจนที่สุดผ่านโครงการ Critical Theory ในช่วงเริ่มต้นโครงการ (โครงการมี 3 ระยะ) ผ่านการมีทรรศนะที่จะเป็นกลางในการตั้งคำถามเชิงวิพากษ์กับระบบ อุดมการณ์ และเงื่อนไขการครอบงำ
ตารางการเปรียบเทียบและวิเคราะห์ระหว่าง 2 สำนักคิด
| มิติ | Vienna Circle | Frankfurt School |
|---|---|---|
| เป้าหมาย | มุ่งทำให้ปรัชญาเป็นวิทยาศาสตร์ | มุ่งทำให้สังคมเกิดความเป็นธรรมและเน้นปลดปล่อยจากกรอบคิดเก่า |
| Critical Thinking | การตรวจสอบข้ออ้างด้วยตรรกะและประจักษ์นิยม | การวิจารณ์อุดมการณ์และโครงสร้างอำนาจ เน้นการตั้งคำถามต่อความไม่เป็นธรรมทางสังคม |
| Critical Mind | สงสัยสิ่งที่ไม่สามารถพิสูจน์ได้ และยืนยันเฉพาะสิ่งที่ตรวจสอบได้ | สงสัย/วิพากษ์อำนาจและระบบ/สถาบันที่กดทับสังคมและวาทกรรม |
| วิธีการ | ตรรกศาสตร์ และการยืนยันเชิงประจักษ์ (วิทยาศาสตร์) | การวิเคราะห์สังคม และการตีความเชิงวิภาษวิธี ใช้วิธีการแบบสังคมวิทยา การตีความเชิงปรัชญา และมาร์กซิสม์ |
| จุดเน้น | ภาษา วิทยาศาสตร์ และตรรก | วัฒนธรรม อุดมการณ์ และการครอบงำ |
บทสรุป
สำนักเวียนนาและสำนักแฟรงค์เฟิร์ต ทั้งสองสำนักมีรากฐานร่วมในความพยายามปลดปล่อยความคิดจากข้อจำกัดเดิม มีจุดร่วมคือ การปฏิเสธการยอมรับสิ่งต่าง ๆ โดยปราศจากการตรวจสอบ แต่แตกต่างกันในระดับของการวิพากษ์และขอบเขตของเหตุผล สำนักเวียนนาเน้นที่ Critical Thinking ในเชิงวิทยาศาสตร์ ขณะที่สำนักแฟรงค์เฟิร์ตเน้น Critical Mind ในเชิงสังคมและการเมือง ซึ่งขยายการวิพากษ์ไปถึงการปลดปล่อยมนุษย์จากการครอบงำเชิงอุดมการณ์
ปรัชญาสวนสุนันทา 