ผศ.(พิเศษ) ดร.เอนก สุวรรณบัณฑิต

Ego เป็นแนวคิดสำคัญที่ปรากฏทั้งในปรัชญาและจิตวิทยา โดยเริ่มจากบริบทของอภิปรัชญา (Metaphysics) ซึ่งศึกษาเกี่ยวกับความเป็นจริง ความเป็นตัวตน และจิตสำนึก ego มักถูกมองว่าเป็นศูนย์กลางของอัตลักษณ์ (identity) และความเป็นตัวตนของบุคคล Realist perspective มองว่า ego เป็นสิ่งที่มีอยู่โดยอิสระ ในขณะที่ Constructivist perspective มองว่า ego เป็นเพียงภาพลวงตาหรือสิ่งที่เกิดขึ้นจากกระบวนการของจิตใจ โดยปรัชญาตะวันตกมักเชื่อมโยง ego กับจิตคิด (mind) หรือจิตสำนึก (consciousness) ในขณะที่ปรัชญาตะวันออกบางแขนง เช่น พุทธปรัชญา มอง ego เป็นสิ่งสมมติหรือมายา (illusion)

สำนักคิดเดการ์ต (Cartesianism) โดย เรเน เดการ์ต (René Descartes 1596–1650) เสนอไว้ใน Meditations on First Philosophy (1641) ว่า ego เป็นแกนหลักของจิตสำนึก (Cogito, ergo sum – ฉันคิด ฉันจึงเป็นอยู่) อิมมานูเอล คานท์ (Immanuel Kant 1724–1804) เสนอใน Critique of Pure Reason (1781) ถึงแนวคิด transcendental ego หรืออัตตาขั้นเหนือกว่า ว่าเป็นเงื่อนไขของประสบการณ์ แนวคิดปรากฏการณ์วิทยา (Phenomenology) โดย เฮเกล (G.W.F. Hegel, 1770–1831) เสนอแนวคิดเกี่ยวกับ self-consciousness และ dialectic of the ego ใน Phenomenology of Spirit (1807) ว่า ego เป็นสิ่งที่มอบความหมายให้กับประสบการณ์ แต่ประจักษ์นิยมเชิงจิตวิทยา (Psychological Empiricism) โดย เดวิด ฮูม (David Hume 1711–1776) เสนอไว้ใน A Treatise of Human Nature (1739) ว่า ego ไม่มีอยู่จริง นั่นคือ ตัวตน (self) ไม่ใช่สิ่งคงที่ แต่เป็นผลรวมของประสบการณ์และความรู้สึกต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในกระบวนการของจิตใจ

แนวคิดกระแสหลักเกี่ยวกับ Ego ในปัจจุบัน

แนวคิดจิตวิเคราะห์ของซิกมุนด์ ฟรอยด์

ซิกมุนด์ ฟรอยด์ (Sigmund Freud 1856–1939) ใน The Ego and the Id (1923) ได้แบ่งโครงสร้างจิตออกเป็น Id, Ego และ Superego และมองว่า ego ทำหน้าที่เป็นตัวกลางระหว่างแรงขับพื้นฐาน (id) และหลักศีลธรรม/บรรทัดฐานของสังคม (superego) ทั้งนี้ ego มีบทบาทสำคัญในกระบวนการป้องกันตนเอง (defense mechanisms) เช่น การกดเก็บ (repression) และการเปลี่ยนทดแทน (sublimation)

แนวคิดจิตวิทยาของคาร์ล จุง

คาร์ล จุง (Carl Jung 1875–1961) มองว่า ego เป็นศูนย์กลางของจิตสำนึก และเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการสร้างตัวตน (self) ซึ่งรวมทั้งจิตสำนึกและจิตใต้สำนึก จุงเชื่อว่า ego เป็นเพียงส่วนหนึ่งของจิตและไม่ใช่ตัวตนทั้งหมดของบุคคล

แนวคิดของจิตวิทยามนุษยนิยม

จิตวิทยามนุษยนิยม (Humanistic Psychology) โดยคาร์ล โรเจอร์ส (Carl Rogers 1902–1987) และ อับราฮัม มาสโลว์ (Abraham Maslow 1908–1970) มองว่า ego มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาตัวตนไปสู่ศักยภาพอย่างเต็มที่ (self-actualization) นั่นคือ มีการมอง ego ในแง่บวก เป็นส่วนหนึ่งของการพัฒนาศักยภาพมนุษย์ โดยมองว่า ego เป็นเครื่องมือช่วยให้บุคคลเติบโตทางจิตวิญญาณและสังคม

แนวคิดปรัชญาสารัตถนิยม

ปรัชญาสารัตถนิยม (Existentialism) เป็นลัทธิทางปรัชญาลัทธิหลักที่สนใจ ego เช่น ฌอง-ปอล ซาร์ต (Jean-Paul Sartre 1905–1980) เสนอไว้ใน The Transcendence of the Ego (1936) ว่า ego ไม่ใช่สิ่งที่มีอยู่เดิม แต่เป็นสิ่งที่บุคคลสร้างขึ้นผ่านการกระทำและการเลือกของตน ความรับผิดชอบส่วนบุคคล (self-responsibility) มีบทบาทสำคัญในการกำหนดความเป็นตัวตนของ ego

แนวคิดกระแสรอง

แนวคิดของพุทธศาสนา

คำสอนในพุทธศาสนามอง ego ต่างไปจากแนวคิดตะวันตกที่มองว่า ego เป็นศูนย์กลางของตัวตน โดยพุทธศาสนามองผ่านหลักอนัตตา จึงเห็นว่า ego เป็นเพียงสภาวะชั่วคราวของจิต และตัวตนแท้จริงนั้นไม่มีอยู่ แนวคิดนี้ได้รับความสนใจในจิตวิทยาการข้ามบุคคล (Transpersonal Psychology) หรือจิตวิทยาสายจิตวิญญาณ แต่ยังไม่ถือเป็นแนวคิดกระแสหลักในโลกตะวันตก

แนวคิดหลังนวยุคและรื้อถอนนิยม

แนวคิดหลังนวยุค (Postmodernism) โดยเฉพาะสายรื้อถอนนิยม (Deconstructionism) ซึ่งถือเป็นหลังนวยุคสุดขั้ว เช่น ฌาคส์ แดร์ริดา (Jacques Derrida 1930–2004) และ มิเชล ฟูโกต์ (Michel Foucault, ออกเสียง 1926– 1984) วิพากษ์แนวคิด ego ว่าเป็นเพียงโครงสร้างทางภาษาหรือวาทกรรมที่สร้างขึ้นทางสังคมเพื่อล้มโครงสร้างดั้งเดิมของอัตลักษณ์ แนวคิดนี้มีอิทธิพลในวงการทฤษฎีวัฒนธรรมและสังคมศาสตร์ แต่ไม่ได้รับการยอมรับนักในทางจิตวิทยา

แนวคิดของจิตวิทยาเชิงอภิปรัชญา

จิตวิทยาเชิงอภิปรัชญา (Metaphysical Psychology) สนใจในเรื่องของ Spiritual Ego หรือ Ego Transcendence โดยมองว่า ego เป็นอุปสรรคต่อการบรรลุความเป็นหนึ่งเดียวกับจักรวาล (oneness) หรือการตระหนักรู้ทางจิตวิญญาณ (awareness) เช่น เคน วิลเบอร์ (Ken Wilber) เสนอว่า ควรก้าวข้าม ego เพื่อพัฒนาไปสู่ภาวะจิตที่สูงขึ้นและเข้าถึงระดับจิตที่สูงขึ้น

สรุป

แนวคิดเกี่ยวกับ Ego พัฒนาขึ้นจากแนวคิดอภิปรัชญาไปสู่จิตวิเคราะห์ จิตวิทยามนุษยนิยม และสุดท้ายจึงขยายเป็นแนวคิดทางจิตวิทยาเชิงจิตวิญญาณและแนวคิดหลังนวยุคนิยม ดังนั้น Ego จึงเป็นแนวคิดที่ถูกตีความหลากหลายตามบริบทของแต่ละศาสตร์และวัฒนธรรม ในจิตวิทยากระแสหลัก เช่น ฟรอยด์ จุง และโรเจอร์ส มอง ego เป็นศูนย์กลางของจิตและพฤติกรรม ในปรัชญาสารัตถนิยมและหลังนวยุคนิยมสุดขั้ว ego เป็นสิ่งที่บุคคลสร้างขึ้นและสามารถถูกทำลายหรือเปลี่ยนแปลงได้ ในส่วนของปรัชญาตะวันออกเช่น พุทธศาสนา มองว่า ego เป็นมายาภาพที่ควรถูกละวาง สำหรับจิตวิทยาเชิงจิตวิญญาณ ego เป็นอุปสรรคต่อการเข้าถึงความจริงสูงสุดซึ่งมนุษย์จำเป็นต้องก้าวข้ามเพื่อบรรลุระดับของจิตที่สูงขึ้น การทำความเข้าใจ ego ในเชิงอภิปรัชญาจึงขึ้นอยู่กับกรอบแนวคิดที่ใช้และมุมมองของแต่ละสำนักความคิด